„Ostatecznie jesteśmy tym, co myślimy. Nasze emocje są niewolnikami naszych myśli, a my jesteśmy niewolnikami naszych emocji”
Elizabeth Gilbert
Czym są emocje?
Zastanów się chwilę, co czujesz, gdy odnosisz sukces? Co czujesz, gdy coś idzie nie po twojej myśli? Albo czujesz się zagrożony/a ? Wszystko, czego doświadczasz – radość, złość, strach, nazywamy emocjami. Emocja jest to złożony zespół zmian, obejmujący pobudzenie fizjologiczne, odczucia, procesy poznawcze i reakcje behawioralne, pojawiające się w odpowiedzi na sytuację postrzeganą przez jednostkę jako dla niej ważną ( Zimbardo, Gerrig, 2012). Jako takie z jednej strony pośredniczą między tym, co mentalne i cielesne, a z drugiej – stanowią swoiste okno na świat: umożliwiają kontakt z zewnętrzną rzeczywistością (Dąbrowski, 2014). Są też jednym ze sposobów percepcji rzeczywistości oraz swoistą odpowiedzią na bodźce płynące z zewnątrz, ab także rezultatem pracy wzgórza i podwzgórza w mózgu. Traktowane są jako procesy adaptacyjne warunkowane bodźcem i są utożsamiane z myślami czy sądami. Według poznawczej teorii emocje wymagają stawiania pojęć i przekonań oraz są natury poznawczej i bezcielesnej (Dąbrowski, 2014). Emocje są ściśle łączone z oceną, która jest wynikiem relacji organizmu ze środowiskiem. Inna teoria emocji, perspektywa fizjologiczno – cielesna, inaczej nazywaną teorią Jamesa – Langego, zakłada, że zmiany cielesne są bezpośrednim następstwem faktu wywołującego pobudzenie, i że odczuwanie przez nas samych tych zmian w trakcie ich pojawienia się jest emocją (Dąbrowski, 2014). Oznacza to, że najpierw zachodzą zmiany natury fizjologicznej, następnie doznania emocjonalne. Inna teoria, której autorem jest Prinz, zakłada, że emocje powstają w ciele, a ich funkcją jest percepcja wzbudzonych stanów ciała i ich ocena. Emocje można również rozumieć jako postawę, chęć gotowości do działania oraz nastawienie wobec świata, a także jego percepcję. To także odpowiedź organizmu na bodźce płynące z otoczenia.
Emocje, uczucia i nastrój
Emocje, nastrój, uczucia – choć brzmią jako synonimy, jednak nimi nie są. Czym więc są ? Jakie różnice są między nimi?
Jak wcześniej zostało wspomniane, emocja jest chwilowym, subiektywnym stanem, któremu towarzyszą doznania cielesne, reakcje mimiczne, myśli i zachowania. Nastrój, w przeciwieństwie do emocji, utrzymuje się cały czas. On nie znika. Współistnieje z emocjami. Na przykład można być w smutnym nastroju i wtedy być podatnym na działanie nieprzyjemnych emocji. Możemy być też w dobrym nastroju – wtedy pozytywne emocje przychodzą szybciej. Nastrój nie ma konkretnego bodźca. Utrzymuje się w czasie stosunkowo długo, kilku godzin do nawet kilku dni. Kolejna różnica między emocjami a nastrojem polega na tym, że emocje są kształtowane dzięki procesom zewnętrznym, zaś nastrój kształtuje się dzięki procesom zachodzącym wewnątrz naszego organizmu. Następną różnicą jest pobudzenie fizjologiczne. Stany charakteryzujące się słabym pobudzeniem i niskim poziomem energii mogą być właściwe dla nastroju. W przypadku emocji występuje silne pobudzenie energetyczne.
Emocje z uczuciami pomylić jest bardzo łatwo. Uczucie jest przedstawieniem tego, co dzieje się w ciele w trakcie przeżywania emocji. Istnieje kilka różnic, na które warto zwrócić uwagę przy rozróżnianiu emocji i uczuć. Przede wszystkim emocje pochodzą jako odpowiedź układu nerwowego na bodziec. Uczucia definiujemy słownie, pochodzą z naszych interpretacji zdarzeń, są też powolniejsze i bardziej zróżnicowane. Prowadzą nas do refleksji co zrobić, by na przykład poczuć się lepiej. Uczucia są mentalnym przedstawieniem tego, co dzieje się w ciele, gdy przeżywa się emocje. Obejmują wkład poznawczy, zazwyczaj podświadomy.
Funkcje emocji
Emocje są nierozłącznym elementem egzystencji. Pełnią między innymi funkcję adaptacyjną, pomagają dostosować się do sytuacji. W momencie, gdy grozi nam niebezpieczeństwo, przygotowuje nasze ciało do ucieczki. Kolejna funkcja nazywana jest funkcją informacyjną – emocje powiadamiają nas o sygnałach z otoczenia. Na przykład dzięki temu, że czujemy złość, wiemy, że są przekraczane nasze granice. Strach jest sygnałem, że coś nam zagraża. W relacjach międzyludzkich emocje również odgrywają znaczącą rolę, między innymi w budowaniu relacji, a także pomagają nam dostosować odpowiednie do sytuacji zachowanie. Ułatwiają również przewidzieć nasze zachowania dzięki temu, że emocje wyrażają to, co dzieje się wewnątrz.
Ważnym aspektem jest też motywacja, to ona pcha nas do podejmowania działań. Zarówno emocje jak i motywacja na siebie wzajemnie oddziałują. Zachowania motywacyjne wywołuje określoną reakcję emocjonalną. Motywacja ma wpływ na intensywność emocji i ich kierunek, na przykład dostajemy dobrą ocenę w szkole, czujemy się szczęśliwi i to nas motywuje do dalszej nauki.
Jak przeżywamy emocje?
W ujęciu Wierzbickiej istnieje przynajmniej trzypoziomowy mechanizm odpowiedzialny za powstawanie emocji (Kuś 2010). Wyróżniamy reakcje na płaszczyźnie fizjologicznej, językowej i na poziomie subiektywnych uczuć. Poziom reakcji fizjologicznych to odpowiedzi na bodźce. Obejmuje reakcje chemiczne w naszym układzie nerwowym, mimice twarzy itp. Poziom subiektywnych uczuć oznacza, że reakcjami na niektóre sytuacje są pewne doznania uczuciowe, indywidulnie przeżywane, ale niekomunikowalne. Brak możliwości składania dokładnych relacji z własnych uczuć związany jest z nieistnieniem wystarczająco subtelnych narzędzi językowych, które z jednej strony pozwalałyby zdawać relację jedynie z tego, co w danej chwili ktoś czuje, a z drugiej nie wpływałyby jednocześnie na interpretację całej sytuacji, w której znalazła się osoba odczuwająca (Kuś 2010). Każdy język opisuje w inny sposób sferę emocji. Większość terminów emocjonalnych, jeżeli w ogóle nie wszystkie, ma bardzo skomplikowaną strukturę znaczenia, a sieć relacji między różnymi pojęciami emocji jest bardzo złożona (Kuś 2010). Dlatego wprowadzono wiele terminów opisujących emocje. I tak emocje mogą być związane z postrzeganiem własnej osoby, można dokonać podziału ze względu na oceniana pozytywnie albo negatywnie.
Emocje podstawowe
W latach 70 ubiegłego wieku psycholog Paul Ekman zidentyfikował sześć podstawowych emocji, które według niego były najpowszechniej spotykane we wszystkich kulturach. Emocje te to radość, smutek, wstręt, strach, zaskoczenie i złość. Badacz chciał sprawdzić, czy ekspresja emocji jest uniwersalna ( Ekman, 2012). W pierwszym badaniu Ekman pokazywał fotografie osobom pochodzącym z różnych kultur – z Chile, Argentyny, Brazylii, z Stanów Zjednoczonych, z Australii prosząc, by ocenili, jakie emocje wyrażają postacie na zdjęciach. Większość osób z każdej z tych kultur podawała podobną ocenę, co sugerowało, że ekspresje mimiczne naprawdę mogą być uniwersalne (Ekman, 2012). Następne badanie dotyczyło ekspresji mimicznych na terenie Nowej Gwinei. Chodziło w nim, aby dowieść uniwersalizmu emocji. Badani to były osoby, które nigdy wcześniej nie widziały filmów czy fotografii. Badacz odczytywał historię, zadaniem osoby badanej było dopasować fotografię z emocją adekwatną do odcztanej historii. Tak więc emocje podstawowe są uniwersalne dla ludzi niezależnie od różnic kulturowych. W przypadku emocji złożonych od strony leksykalnej może być problematyczne ich nazewnictwo dla osób nie posługujących się danym językiem.
Wiemy już, że emocje są uniwersalne dla ludzi niezależnie od ich narodowości czy przynależności do grupy etnicznej. Przyjrzyjmy się bliżej niektórym podstawowym typom emocji, do których zaliczamy: radość, smutek, złość, strach, zaskoczenie i wstręt.
1. Radość: emocja, dla większości przyjemna. Jest to stan, w którym czuje się zadowolenie i dobre samopoczucie. Wyraża się go poprzez uśmiech, poniesione kąciki oczu i ust oraz swobodną postawę. W ciele czujemy rozluźnienie.
2. Smutek: jest stan emocjonalny charakteryzujący się uczuciem rozpaczy, przygnębienia. Jak wielu innych emocji doświadczamy go od czasu do czasu. Niekiedy długotrwały smutek może przerodzić w depresję. Emocję tą wyraża się poprzez płacz, letarg. Kąciki ust są charakterystycznie ułożone w podkowę. W ciele czujemy wtedy ciężar, odrętwienie. Intensywność odczuwanego smutku zależy od rodzaju bodźca, a także sposobu radzenia sobie z tą emocją. Smutek może często prowadzić do zaangażowania się w mechanizmy radzenia sobie z nim, takie jak unikanie innych ludzi, samoleczenie i natłok negatywnych myśli.
3. Złość: emocja charakteryzująca się uczuciem wrogości, frustracji. Odgrywa znaczącą rolę w reakcji na zagrożenie. Jeśli czujemy, że jesteśmy w niebezpieczeństwie, złość może dać nam siłę, aby odeprzeć atak. Przejawia się często w żywej mimice twarzy, w napięciu ciała, specyficznym grymasie twarzy czy w wysokim tonie głosu. Złość jako emocja jest bardzo potrzebna, stanowi motywację do działania, informuje o zagrożeniu. Staje się problematyczna, gdy staje się nadmierna oraz wyrażana w sposób szkodliwy. Niekontrolowana złość może utrudniać podejmowanie racjonalnych decyzji, a nawet mieć wpływ na zdrowie fizyczne.
4. Zaskoczenie: trwa zasadniczo krótko i charakteryzuje się nagłą reakcją na coś niespodziewanego. Ta emocja może być przyjemna i nieprzyjemna. Przyjemna jest wtedy, gdy ktoś chciał nam na przykład urządzić przyjęcie – niespodziankę. Nieprzyjemne zaskoczenie jest wtedy, gdy na przykład podczas leśnego spaceru spotykamy dzika. Zaskoczenie charakteryzuje się uniesionymi brwiami i kącikami oczu a także otwartymi ustami. Nie raz wydaje się wtedy stłumiony dźwięk.
5. Wstręt: to jedna z sześciu podstawowych emocji. Jej funkcją jest uniknięcie rzeczy, które mogą przenosić choroby zakaźne. Można też doświadczyć obrzydzenia oglądając rzeczy budzące naszą kontrowersję. Objawia się odwracaniem się od źródła budzącego wstręt, a także marszczeniem się nosa i brwi.
6. Strach: to jedna z ważniejszych emocji, pełniąca ważną funkcję warunkującą przetrwanie. Kiedy stoimy przed jakimś niebezpieczeństwem i doświadczamy strachu, przechodzimy przez coś, co nazywamy walką lub reakcją na ucieczkę. Nasze mięśnie stają się napięte, tętno i oddech wzrasta, a umysł staje się bardziej czujny, skłaniając ciało do ucieczki od niebezpieczeństwa lub pozostania i podjęcia walki. Złość widać poszerzaniu oczu, otwarciu ust. Objawia się też szybszym biciem serca oraz przyspieszonym oddechem.
Prócz wymienionych emocji możemy wyróżnić emocje złożone, które powstają z połączenia emocji podstawowych. Są nimi na przykład wstyd, zachwyt, żal czy pogarda. Pochodnych emocji podstawowych jest dużo więcej.
Emocje pozytywne i negatywne
Emocje mogą być pozytywne i negatywne? Na pewno wielu z nas tak uważa, odczuwając na przykład radość, zachwyt czy wdzięczność. Są one określane jako pozytywne, gdyż lubimy je przeżywać. Strach, złość czy rozpacz są emocjami, które nie są przyjemne, wiele osób określa je jako emocje negatywne. Natomiast nie ma pozytywnych czy negatywnych, złych czy dobrych emocji. Każda emocja pełni określoną funkcję, każda z nich jest potrzebna. Możemy określić, że są przyjemne i nieprzyjemne. Na ogół nie lubimy przeżywać strachu, złości, żalu. Jest to spowodowane odczuwanymi stanami psycho – fizjologicznymi organizmu, nie do końca dla nas miłymi. Dla przykładu kiedy odczuwamy strach nasz organizm wywarza kortyzol – hormon odpowiedzialny za reakcje stresowe. Pomaga nam poradzić sobie ze stresorem, naruszając stan homeostazy. Przewlekły stres, a więc wysoki poziom kortyzolu, osłabia organizm, a więc wpływa na stan emocjonalny. W przypadku radości wydziela się dopamina, tzw. hormon „szczęścia”, która odpowiada za uczucie błogości, za rozluźnienie i „motyle w brzuchu”.
Jak radzić sobie z emocjami?
Emocje uruchamiają się niezależnie od woli człowieka w odpowiedzi na bodziec i nie mamy na nie wpływu. Natomiast możemy je poznać oraz zapanować nad swoimi reakcjami, które są wynikiem przeżywanych emocji. Strach, złość pełnią określone funkcje i są potrzebne, ale w dużym nasileniu mogą być niekomfortowe. Jak sobie radzić emocjami?
1. Na początku powinno się określić, co czujemy w danym momencie. Umiejętność nazwania emocji jest niezbędna do osiągnięcia samoświadomości. Może w tym pomóc na przykład ściągawka z wypisanymi emocjami. Wtedy łatwiej nam będzie je dopasować z tym, co w danej chwili czujemy.
2. Gdy dana sytuacja wywoła u nas emocje warto przyjrzeć się, co czujemy w danym momencie. Dlaczego właśnie czujemy tę a nie inną emocję. Może to na przykład jest dla nas sygnał? Może czując frustrację w danej pracy należy zastanowić się nad zmianą? Taka analiza może pomóc odzyskać równowagę.
3. Kolejną strategią jest unikanie stereotypów. I tutaj przyglądamy się, czy dana emocja nie jest wywołana stereotypizacją.
4. Innym sposobem na radzenie sobie z trudnymi emocjami jest zmiana otoczenia. Gdy czujemy na przykład złość, frustrację, strach, wyjdźmy na spacer, zmieńmy środowisko, aby oderwać się od bodźca i ochłonąć.
5. Trening uważności to kolejna metoda radzenia sobie z emocjami. Chodzi tutaj o przyjrzeniu się, jakie emocje nam towarzyszą w określonej sytuacji. Najlepiej założyć tzw. „dziennik emocji”, w którym opisuje się sytuację, następnie przypisuje się towarzyszącą emocję, a także co czuliśmy w naszym ciele, na przykład : sytuacja – kłótnia z przyjacielem, emocja – złość, co czuliśmy w ciele – napięte miejsce, uczucie gorąca.
Wyżej opisane metody mają za zadanie pomóc w rozróżnieniu, zrozumieniu, a także radzeniu sobie z trudnymi emocjami. Warto sobie uświadomić, że wszystkie emocje, niezależnie od tego, czy są przyjemne czy też nie, są nam potrzebne do egzystencji.
Bibliografia:
Dąbrowski A. (2014). Czym są emocje? Prezentacja wieloskładnikowej teorii emocji. Analiza i Egzystencja 27, s. 123-146
Ekman P.(2012). Emocje ujawnione. Odkryj, co ludzie chcą przed Tobą zataić i dowiedz się czegoś więcej o sobie. Gliwice: Wydawnictwo Helion SA
Gerrig R., Zimbardo P. (2006). Psychologia i życie. Warszawa: PWN
Kuś K. (2010). Teoria emocji Anny Wierzbickiej. Linguistica Copernicana . T. 3, nr 1, s. 207–224. DOI 10.12775/LinCop.2010.010.
